ما کجا قرار داریم

آنچه سعی می‌کنیم دراین بخش نشان دهیم حلقه کار رفته در هنری است که زمانی نه‌فقط زیبایی و جذابیت آن چشم و دل جهانیان را به خودکشید بلکه آنان که اهل دانش و علم کارشناسی بودند نیز از تکنیک و مهارتی که در تولید چنین کالای هماهنگ و متوازنی به‌کار رفته بود، شگفت‌زده شدند. و هنگامی این مطلب بیشتر برایشان روشن شد که دانستند برخلاف سایر تولیدات دستی دیگر ایرانیان که بخاطر ورود کالاهای صنعتی و بخاطر رقابتی سخت و غیر‌منصفانه نابود شده بود، فرش دستباف در جلوی چشمان آنها شاداب و زنده و مملو از از زیبایی و تنوع می‌­درخشید و به زودی دانستند که این کالایی نیست که به آسانی بتوانند ان را بدست آورند.

این بود که انبوه سرمایه وسرمایه‌گزار و تاجر و دلال سرازیر این کشور شدند تا بتوانند کالایی را که دستیابی به آن ناممکن بود درمحل تولید آن بدست آورند

درباره فرش ­دستباف کارشناسان و فرش‌شناسان خارجی پژوهش­‌های بسیار انجام داده و کتاب ­‌های بسیار نوشته­اند غالباً با عکس­‌های فریبنده و جذاب که برخی از این کتاب­‌ها به‌خاطر فرش خود ارزشی هنری یافته است

اماین تمام داستان نیست در اینکه این کتاب‌ها و تولیدات زیبایی از فرش­‌های ایران که به دنیا می‌­رفت بسیار به معرفی فرش ایران کمک کرد. و در اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی تنها منابع مستند نه‌تنها برای اهل فرش بلکه به‌عنوان الگوی نقش­‌ها و طرح­‌های زیبا و کاربردی برای تولید‌کنندگان و طراحان تازه رسیده مورد استفاده قرار گرفت تردید نیست اما طی این سال­‌ها با آن‌چه بر سر فرش آمد سقوط آن روشن بود اگرچه شاید به‌عنوان یک میراث ملی که ریشه کهن در خاکی کهن‌تر دارد می‌توان امیدوار بود که روزی سر از خاک بردارد مشروط به آن که آنچه بر آن گذشته تکرار نشود.

در اینجا قصد برگشتن به داستان­‌های گفته شده را نداریم شاید روزی به تکرار دوباره آنها برگردیم ولی اکنون زمان طرح مساله مهم­تری است که یکی از دلایل اصلی آسیب به فرش ایران می‌­تواند باشد.

از آن زمان که پژوهشگران محققان نویسندگان اقتصاد‌دانان و کارشناسان و گروه‌های دیگری تلاش کردند تا راجع به این میراث با‌ارزش هزاران‌ساله قلم بزنند و یا اقدامی علی‌الظاهر درجهت کمک به آن انجام دهند. در تمام آنها یک مساله گم بود آن این که فرش دستباف از آن کیست و به عبارت بهتر چه کس و یا کسانی سهم اصلی را در تولید این هنر زیبا دارند؟. پیشاپیش باید ذکر کنیم که مساله-ای که طرح می-شود عموماً بر فرش­‌های بزرگ پارچه شهری ویا به‌صورت روشن‌تر درمورد فرش­‌هایی که در تولید آنها کار بسیاری صورت گرفته و نهایتاً دارای ارزش مادی و یا معنوی بالایی می-باشند.

بدیهی است در اینجا هدف سهم‌خواهی برای کسی و یانفی ارزشی که تا بحال به‌عنوان اینکه فرش از آن تولید‌کننده و یا مجموعه­دار و یا تاجر فرش شناخته شده نیست. بلکه هدف آن است که دانسته شود در آنچه ما فرش دستباف می‌­خوانیم و از دیدنش لذت می‌-بریم و گاه حاضریم به بهای آن هزینه­‌های گزاف به پردازیم چه کسانی سهم دارند آیا تنها دارنده فرش و یا اگر اندک حرمتی قایل شویم تولید‌کننده، صاحب فرش می‌­باشد و یا اگر کمی دقیق‌تر نگاه کنیم نام‌های کوچک­‌تر و ناشناخته­تری نیز اندک اندک چهره می‌­نمایند.

بنا براین اگر درمورد حقانیت تولید‌کننده بر فرش بافته شده طبیعتاً مساله‌ای که مطرح می-شود مساله چالش‌برانگیز است نه‌تنها به این دلیل که ما درمورد یک امر سنتی پذیرفته شده طرح سئوال می‌­کنیم بلکه می­دانیم آنچه درمقابل آن قرار می‌­دهیم هم به لحاظ وسعت و گسترش و هم به لحاظ تنوع به میزان زیادی گسترده و تا حدودی مبهم است.

درمورد آنچه ازاین پس خواهد نه‌تنها تعریضی به ساحت تولید‌کنندگان صاحب نام که بهر حال فرش­‌های نفیس و ماندگاری با نام و نظارت آنها بافته شده نیست زیرا که هیچگاه نمی‌توان سهم یک تولید‌کننده خوب که در‌واقع مدیر و استاد و اداره‌کننده پروژه مهم و با ارزشی چون فرش است ندیده گرفت. بلکه در اینجا انتظار داریم که این متولیان والای فرش اصولاً فرش را فراموش کرده به آن بی‌اندیشند که در این رشته تولیدی متجاوز از سی حرفه مشخص اعم از هنرمند و فنی کار از کارگر ماهر گرفته تا کارگر ساده وجود دارد که اگر به لحاظ عددی به خواهیم افراد شاغل دراین رشته -‌ها را تنها یک برآورد ساده در طول تنها صد‌سال اخیر (که حداقل در ایران لفظ کارگر مفهوم پیدا کرد) حساب کنیم به ارقام نجومی خواهیم رسید.

روشن است که ما انتظار نداریم که مثلا روی فرش نام سازنده‌دار ویا چله کش درکنار نام تولید‌کننده نوشته شود ولی تولیدکنندگان شریف و درستکاری که طی این سال‌ها به برکت فرش که امروز حال خوشی ندارد از ثروت و نعمت برخوردار شده‌اند (که بیش از هر سرمایه‌گزار دیگری حقشان است) آیا هیچگاه متوجه شده‌اند که هنوز در این کشور کارگران وابسته فرش اصولاً کارگر تلقی نمی‌شوند چه رسد به آنکه سهمی از فرش بخواهند.

در زمان حکومت قاجار در لیست اصنافی که دولت پذیرفته است حتی اسم روده کش و پسایی و قصاب و گروه‌های دیگری اگر چه به تخفیف یاد نمی‌­کنیم آمده است ولی نامی از بافنده و رنگرز و رفو کار و غیره درمیان نیست.

می­دانیم که درسال­‌های اخیر با زور و فشار و بعضاً سمینار و کنفرانس هزار ترفند دیگر قرار شد که بیمه‌ای برای کارگران قالیباف (پذیرش غیر‌مستقیم قالیبافان به‌عنوان کارگر) برقرار شود که می­دانیم چه برنامه­‌هایی برسر آن اجرا شد و گذشته از آن انگار نه که در این شغل هزاران کارگر دیگر چون رنگرز رفو گر چله کش پرداخت کار دیگر وجود دارد که البته طراح را به‌عنوان هنرمند در رده دیگری قرار داده‌هایم.

در آنچه در بخش بعدی تحت عنوان آفرینندگان یک پدیده خواهد آمد تلاش می‌­کنیم که حتی‌الامکان به سیر تولید یک فرش و به نقش کسانی که در پیدایش آن ولو کوچک‌ترین سهم را داشته باشند بپردازیم. یاری و همراهی کلیه کسانی که هنوز ارزشی برای فرش دستباف قائلند و به بقای آن امید دارند خواهانیم.