دکتر موسی غنی نژاد – فرش اقتصاد معیشتی نیست.
در جستجوی اندیشمندان برای نجات فرش
نقش و فرش: چندی است که سخنان پراکنده ای و عمدتا از جانب افراد و گروه هایی که چندان اطلاعی از ماهیت فرش دستباف ندارند می شنویم که با توسل به توجیهات اقتصادی تولید فرش را نوعی اقتصاد معیشتی تلقی کرده و متاسفانه عده ای نااگاه نیز بی توجه به ارزش این حرفه شریف برای مردم ایران بر طبل این ادعا می کوبند. جنابعالی به عنوان اقتصاد دان شناخته شده ای که معمولا تحلیلهای درستی از اقتصاد ملی دارید، خواهشمندیم نظر خود را در این زمینه بیان فرمائید و به نظر شما آیا اصولا تولیداتی این چنین با توجه به استدلالاتی که در مورد از بین رفتن حرفه های تقریبا ستی در مقابل تولیدات صنعتی می شود چه آینده ای خواهند داشت؟
دکتر غنی نژاد – به نظر من بهتر است مسایل فرش را به لحاظ تحلیلی به دو بخش هنری و اقتصادی تفکیک کنیم از نظر اقتصادی انچه در مورد معیشتی بودن اقتصاد فرش گفته میشود بسیار بی معنی و پوچ است زیرا که از نظر علمی اقتصاد معیشتی یعنی آن که جامعه ای برای اقتصاد خود و خانواده تمام نیازهای خود را تامین کند در حالی که بافنده فرش اصولا مصرف کننده فرش نیست و آن را برای تجارت و تا حدودی برای طبقه متوسط به بالا تولید و صادر می کند گذشته از آن که فرش دستباف نقش بسیار مهمی در ایجاد اشتغال و درصد بالایی از سهم صادرات را دارد و همیشه هم در زندگی ما نقش بسیار با ارزشی داشته است.
این که در این شغل سطح درآمدها پایین می باشد ، حتما جای تحقیق دارد و حتما کسی که فرش خوب تولید کند وضع خوب خواهد داشت و کسانی که از دور خارج شده اند مسلما فرشهای با کیفیت و قابل فروش عرضه نکرده اند.
درباب بخش هنری آن که فرش علاوه بر عملکرد اقتصادی یک فرهنگ دارد و ابتدا به خاطر زیبایی و ارزش آن خریداری دارد اگر فقط به خاطر کارکردان بود فرش ماشینی هم هست و اروپاییها خیلی بهتر از ما آن را میبافند و مشتریان خاصی هم دارد و این مشتریان هیچ نشانه ای وجود ندارد که کمتر شده باشند برای آن که سطح درآمدها بالا رفته و بازارهای دنیا گسترش بیشتری یافته است . مثلا درآمدهای سرانه نسبت به ۲۰-۳۰ سال پیش چندین برابر شده است و اگر کاهشی در خرید فرش ایران در بازارها مشاهده میشود باید مشکل را در جای دیگری جستجو کرد.
مشکل آسیب در بازارهای فرش بر می گردد به سیستم داخلی توليد و عدم مدیریت درست و مسائل داخلی اقتصاد و تصور من ان است که یک عده کاسه داغتر از آش هستند که به جای کمک، خراب میکنند و در حالی که در بسیاری از امور باید از متخصصین کمک گرفته شود. یعنی اگر دولت می خواهد کمکی در این زمینه کند، حتما باید نظر متخصصین و کارشناسان را جویا شود و این که در آینده چه اتفاقی برای فرش دستباف خواهد افتاد، مساله روشن است . تا وقتی که تقاضا برای کالایی وجود دارد ، تولید آن هم با صرفه است . کما اینکه هنوز علیرغم موارد تقلب و نادرستی ها و مدیریتهای غلط و نادرست فرش دستباف تولید می شود و مطمئنا نیز اگر این کالا با کیفیت خوب تولید شود ، بازار خود را خواهد داشت و نشان داده شده که بازارهای فرش نه تنها کم نشده بلکه افزایش نیز یافته است . گیریم که اگر تولید نادرست به بازارهای فرش لطمه زده است، تجارت درست و مسئول می تواند در بهبود کیفیت فرش کمک کند.
نقش وفرش: به نظر شما چگونه باید این هنر حفظ کنیم؟
دكتر غنی نژاد – از دیدگاه اقتصادی حفظ این حرفه در شرایط کنونی ایران بسیار مهم است زیرا اشتغال ایجاد کرده و اشتغال پایداری هم هست. تا آنجا که من میدانم در حدود دو میلیون نفر (یعنی ۱۰ از بیست میلیون نفر شاغل در ایران در این حرفه به کار اشتغال دارند و این رقم بسیار مهمی است دولت بهتر است که حمایت درست از فرش انجام دهد و اگر نمیتواند دست از سر آن بردارد و بگذارد همانگونه که خود جوش (بخش خصوصی ) تا به حال بوده به مسیر خود برود اما بخش هنری فرش ارزشی فراتر از ارزش اقتصادی دارد که بخشی از فرهنگ و هنر ما با فرش شناخته میشود. در بخش هنری ضروری است که اهل هنر و صاحب نظر ان نظر بدهند و باید ببینند چگونه می توان برای خلاقیت هنری و افزایش این ارزشها برنامه ریزی کرد باید از مدارس و دانشگاهها شروع شود مسئولیتهای عمومی باید نسبت به این مسایل حساس شود و اینها را باید بعهده اهل تخصص ،گذاشت بخش سیاسی نباید در این مسایل اظهار نظر کند و راهکار سیاسی هم بدهد باید اهل فن در این کار دخالت داده شوند. این کار حوصله میخواهد زمان می برد. متاسفانه اغلب سیاستگزاریها حتی در زمینه فرهنگ لحظه ای است و میخواهند یکباره یک مسأله را به انجام برسانند. فکر میکنم باید فرش را خیلی جدی تر بگیریم و بیشترین هزینه ی که باید در این زمینه به کار گیرند بخش تحقیقات است برای فرش باید چه در مورد فرهنگی و چه از نظر اقتصادی هزینه شود و این نباید به صورت یارانه و جایزه و صدقه، باشد بلکه باید به مدارس و دانشگاهها و به خصوص بخش تحقیقات کمک شود می توان این مسایل را حل کرد بدون آنکه لازم باشد مسائل فرش را پیچیده بکنیم.
نقش وفرش: البته لازم است توضیح دهم که برنامه ه ای ایجاد دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی مدتی است که در جامعه شکل گرفته ولی متاسفانه شاهد آن بودیم که این مراکز نتوانستند تاثيرات لازم را چه به لحاظ کیفی و محتوایی و چه به لحاظ ساختار تولید برروی فرش دستباف بگذارند، شاید به علت آن که در مقابل هیچ دستگاهی پاسخگو نبوده اند . در مورد دانشگاهها نیز به دلیل آموزش یک بعدی و نگاه سنتی به فرش فارغ التحصیلان این مراکز قادر به برقراری ارتباط با جامعه فرش نبوده اند سئوال آن است که چرا این مراکز نتوانسته اند موثر باشند.
دکتر غنی نژاد – باید دید علت چیست؟ من تصور میکنم که احتمالاً دیدگاه برنامه ریزی دیدگاه درستی نبوده و با دید تنگ نظرانه به مساله نگریسته اند نباید در برنامه ریزی نگاه سنتی داشت این را مثلاً اگر بتوانیم با ساعت سازی در سوئیس مقایسه به کنیم می بینیم که ساعت سازی دست ساز سوئیس هنوز ارزش بالای خود را دارد. البته شاید روش کار به نوعی فرق کرده و از علم دنیای امروز استفاده می کنند ولی هنوز اصالت و ارزش دست ساز بودن هنر ساعت سازی را فراموش کرده اند.
مسلم است که ما نیز باید بنوعی روشهای سنتی تولید را بهبود بخشیم و ابزار کار را و ساختار مدیریتی و یا کارگاههای تولید را که نباید نمور و تاریک و به همان شکل صد سال پیشتر باشد ولی باید کیفیت فرش یعنی دستباف، بودن مرغوب بودن و نقشه های اصیل و سنت ها و مسایل جنبی حفظ شود و برای آن سرمایه گذاری شود با توجه به اینکه برای این کالا هم چنان تقاضا وجود دارد، سرمایه گذاری در مورد آنها براحتی صورت می گیرد. یکی از موانع اختلالهایی که حکومت دولتی ایجاد میکند مثلاً همانطور که دیده شده است این جایزههای صادراتی است که باعث شده که فرشها به میزان زیاد و با کیفیت پایین صادر شود. البته در بخشهای دیگری هم این مسله مشاهده میشود اگر این جایزه به کیفیت کمک نکند به چه دردی میخورد و باید حذف شود. اگر دولت میخواهد کمک کند باید راه اصولی تری پیدا کند. کمک دولت این نیست که فقط پول بدهد، بعضی مواقع تصمیم درست مهم است یعنی کار را خراب تر نکند و کاری نکند که عده ای سودجو برای منافع خود به این هنر و سنت آسیب برساند.
نقش وفرش: اشاره ای که شما کردید درباره استفاده از علم و تکنولوژی در این مساله خواهش میکنم توضیح بیشتری بدهید زیرا به محض اینکه ما مطرح می کنیم که باید از علم برای کمک به فرش استفاده کنیم برخی فکر میکنند که ما باید کامپیوتر در کار بیاوریم ، مثلاً، طرح را با کامپیوتر و رنگ را با ماشین و رفو و پرداخت را نیز مکانیکی انجام دهیم و حتی ربات بافنده ساخته شده است. میدانیم که در هر حال فرش به نوعی هنری سنتی و ریشه دار است که بهر حال به سابقه ای کهن و هویتمند وصل است و نظیر تمام هنرهای سنتی در تعریف خویش محدودیتهایی دارد که نمی توان آنرا به آسانی تغییر دادو ما گاهی که این بحث را مطرح میکنم که کامپیوتر در محتوای فرش آسیب رسان است بلافاصله مطرح میشود که کامپیوتر ابزار است در حالیکه در هنر سنتی تفاوتها در همان ابزار است . مثلاً قلم خطاط یا حنجره خواننده در خواندن لحنها و یا قلم طراح در ایجاد تفاوت در طرح و نقش یکسان و بسیاری مثالهای دیگر کما اینکه شما در فرش غیر کلاسیک و عشایری و روستایی ایران این تفاوت را در بافت یک نقشه یکسان بین مادر و دختر و یا خانه به خانه و یا روستا به روستا می بینید و این همان ابزار است که به دلیل حضور انسان در فرش دستباف و بسیاری هنرهای دیگر دیده می شود و کامپیوتر آنرا از بین خواهد برد.
دکتر غنی نژاد – من كاملاً با شما موافقم من موافق كامپيوتر هستم ولی نه در تولید هنر بلکه در جنب آن در بازاریابی و تجارت. سوئیس هم از کامپیوتر استفاده می کند ولی در جنب هنر و نباید در محتوا دخالت کند.
من نیز اعتقاد دارم که تولیدات کوچک غیر شهری و روستائی بنا بر ماهیت خویش متنوع بوده و روستا به روستا تغیر میکند این هنر ضمن کهن و ریشه دار بودن مدرن هم هست.
نقش و فرش: علاقمندیم نظر شمار را در مورد تکثیر نقشه های فرش و تولید انبوه بدانیم زیرا که در سالهای اخیر به بهانه توجه به ذوق و سلیقه مشتری نوعی نگاه تکثر گرا و صنعتی بر فرش حاکم شده است.
دکتر غنی نژاد – ارزش اثر هنری یگانه بودن آن است. اینکه هنرمندی یک تابلو نقاشی می کند تولید هنر میکند کامپیوتر نمیتواند این کار را بکند. زیرا اثر هنری انعکاس حالت درونی نقاش است و عامل بیرونی نباید اثر بگذارد. اثر هنری تولید انبوه نیست فرش هم تولید انبوه نمی شود. اگر قبول داریم فرش یک کالای هنری ،است باید بپذیریم که یگانه بودن آن ارزش است.
نقش و فرش: این پاسخی است که انتظار داشتیم از شما بشنویم و من اطمینان دارم که در این زمینه نظر بسیاری از اندیشمندان در مورد استفاده از تکنولوژی با شما یکی است.
دکتر غنی نژاد- کاربرد تکنولوژی یعنی آن که ببینیم آنرا چگونه بکار ببریم. مثلاً برای شناسایی بازارهای فرش ایران در دنیا و یا تجارت و در این مورد میتوان از کامپیوتر و اینترنت و غیره استفاده کرد ولی وارد محتوا شدن یک مقوله دیگری است و در اینجا نمیتواند موضوعیت داشته باشد.
نقش و فرش: بحث دیگری که متاسفانه در این روزها به شدت مطرح می شود و در رسانه ها نیز منعکس میشود مسأله مدروز و سفارش پذیری است یعنی اگر از ما مثلاً ۱۰۰ فرش یک شکل بخواهند باید بتوانیم بدهیم و به دنبال این مسأله مجتمع سازیها که موج حمایت دولت هم هست طرح میشود بدین بهانه که در مجتمعها می توانیم بافندگان را جمع کنیم و تولید انبوه کنیم.
دکتر غنی نژاد – آن دیگر فرش دستباف هنری ایرانی نمی شود ممکن است گروهی هم این کار را بکنند و تولید انبوه بکنند و این دیگر فرش ایران با آن مشخصاتی که آنها می خواهند نیست این فرش ماشینی است که با دست بافته می شود.
نقش و فرش: یکی از نتایج این تفکر آن بود که مثلاً عده ای رفتند هند و برگشتند و قرار است یک اوپک فرش درست شود و این مطرح گردید که ما به آنها بپیوندیم. اگرچه ما در حد توان خویش با این تفکر بی منطق به مبارزه برخواستیم ولی برای مبارزه با چنین افکاری باید جامعه فرش اعتراض کند واقعیت آن است که چین و هند و غیره چنین هویتی ندارند به شدت دنبال این هستند که ایران نیز فرش خود را بدون نشان و هویت مشخصی عرضه کرده به تولید انبوه بپردازد. طبیعی است در چنین وضعیتی ما اصولا قادر به رقابت با آنها نخواهیم بود.
دکتر غنی نژاد – این کاملاً غلط است زیرا اوپک تولید کننده یک کالای یک دست است. فرش که یک کالای تولیدی و هنری است فرق می کند نفت تولیدش فرق میکند اقتصادش فرق میکند اوپک در واقع یک کارتل است که متحد میشود و کالای یک شکلی را به بازار با هر قیمتی عرضه کند.
ولی فرش یک کالای یک شکل نیست که برای فروش آن با هم جمع بشوند ما اثر هنر فردی تولید می کنیم. ما می گوئیم این دختر با مادرش کالای متفاوتی تولید میکند خانه به خانه و ده به ده متفاوت است و نباید این تفاوتها از بین برود.
این دو تا ، هنر و تولید فردی بودن باید با هم باشد و نمی توان آن را جدا کرد. فرش دستباف زمانی ارزش دارد که هویت داشته باشد. فرش اگر خریداران ویژه خویش را که فرش ایران را شناسند از دست بدهد از بین خواهد رفت. زیرا چه تفاوتی میتواند وجود داشته باشد بین فرش ایران و ترکیه و مثلاً افریقا
نقش و فرش: این مسایل سالها باعث شده که تصمیم گیریها دوره ی ثابت نداشته باشد و با هر تغییر مدیریتی و معمولاً نیز تحت تأثیر اقتصاد و تجارت تغییر کند.
در همایشی که در همدان برپا گردید مسأله به این صورت مطرح گردید که تمامی نظریات نظیر استفاده از کامپیوتر و تولید انبوه و مجتمع سازی و عمده کردن ذوق نگاه مطلق اقتصادی به فرش یعنی کالائی است که وجهی از آن هنری و هویتی است، یعنی آنکه باید یکی باشد. فرش عمواوغلی اگر دو تا شود ارزش خود را از دست می دهد. فرش روستایی اصلاً دو تا نمی شود و این ارزش آن است مثلاً نقشه ی ماهی که نقشه ی ریشه ای و کهن دارد دهها نوع بافته می شود زیرا حضور انسان در آن موثر است.
دکتر غنی نژاد- یعنی فردیت هنرمند در آن اثر منعکس می شود و من که خریدار فرش هستم می دانم که از فرش چه می خواهم و اگر این فردیت اگر از بین برود بازار خود را از دست می دهد.
نقش و فرش: ما بسیاری از پاسخهای خود را تا حدودی گرفتیم و امیدواریم روزی بتوانیم از حضور شما بعنوان یکی از مدافعان هنر ملی بهره بریم اگر مسأله خاصی دارید بفرمایید .
دکتر غنی نژاد – پاسخ من آن است که اگر مسئولان می خواهند کاری انجام دهند آن که باید هنر را بسپارند دست اهل تخصص، این مسئله در موارد دیگر هم هست و اگر بدست غیر متخصص بدهیم چون نه اطلاعات دارد و نه علاقه آسیب میرساند. به خصوص مسئله پیچیده ای مثل فرش که نباید دست هر کسی داد و باید از اهل هنر و اهل فرهنگ و جامعه شناسان و غیره استفاده شود . البته من نمی دانم که این حرفها اثری خواهد داشت یا نه. نقش و فرش: صد در صد به خصوص مباحث اقتصادی که شما مطرح کردید برای جوانان ما مهم است که بدانند هر کسی حق ندارد بدون دانش و آگاهی کافی درباره هنری این چنین اصیل و ریشه دار صحبت کند و ما امیدواریم که روزی هم اندیشمندان صاحبان نظر در سرزمین ما وارد این عرصه شده و این هنر زیبا را حفظ کنند.